Məmməd Əmin Rəsulzadə

[saka-muka]

Azərbaycan Xalq Cьmhuriyyətinin Banisi, İdeoloqu,Milli Şurasının sədri
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

 Göstər/Gizlət

Azərbaycan milli istiqlal hərəkatının və təkcə tьrk ellərində deyil, bьtьn islam aləmində ilk respublika ьsul-idarəsi olan Azərbaybaycan Demokratik Respublikasının təməl daşını quran, sonralar цmьr yolu, həyatı zəngin və keşməkeşli hadisələrlə dolu bir dastana зevrilən, xalqımızın цlьmsьz lideri Məhəmməd Əmin Axund Hacı Molla Ələkbər oğlu Rəsulzadə 1884-cь il yanvarın 31-də Bakının Novxanı kəndində anadan olmuşdur. Atası din xadimi olsa da, həyata aзıq gцzlə baxmış, məktəb yaşına зatmış oğlunu şəriət dərslərini yox, dьnyəvi elmləri цyrənməyə yцnəltmişdir. Onun, oğlunu məşhur pedaqoq S.M.Qənizadənın (1846-1942) mьdir olduğu ikinci "Rus-mьsəlman" məktəbinə qoyması gələcək mьtəfəkkirin taleyində bцyьk rol oynamışdır. Buranı bitirdikdən sonra M.Ə.Rəsulzadə цz təhsilini Bakı texniki məktəbində, rus dilində davam etdirmişdir. Onun inqilabi fəaliyyətinin ilk illəri də məhz bu dцvrə təsadьf edir. 1902-ci ildə on yeddi yaşında olan M.Ə.Rəsulzadə "Mьsəlman gənclik təşkilatını yaratmışdır ("Azərbaycan tьrk kultur dərgisi", Ankara No269, 1989-cu il, səh.49). Bu XX əsrdə Azərbaycanda rus mьstəmləkə ьsul-idarəsinə qarşı gizli mьbarizə aparan ilk siyasi təşkilat idi.

Bir az sonra "Mьsəlman demokratik "Mьsavat" cəmiyyəti" adı ilə gizli fəaliyyət gцstərən bu təşkilatın bir qolu da İranda qurulmuş və burada başlanmış məşrutə inqilabına istiqamət verici rəhbər qьvvəyə зevrilmişdir. M.Ə.Rəsulzadə ədəbi yaradıcılığa da bu illərdə başlamış, "Mьxəmməs" adlı ilk "Şərqi Rus" qəzetində (1903-cь il No20) зap olunmuşdur. 1904-cь ilin axırlarında "Mьsəlman demokratik "Mьsavat" cəmiyyəti"nin əsasında RSDFP-nin Bakı komitəsinin nəzdində "Mьsəlman sosial-demokrat "Hьmmət" təşkilatı" yaradılmışdır. Bu təşkilatın baniləri Mir Həsən Mцvsьmov (1882-1907), Məmməd Həsən Hacınski (1875-1931) və Məhəmməd Əmin Rəsulzadə olmuşlar. ("Бакински рабочи" qəzeti, No60, 18 mart, 1923-cь il). M.Əzizbəyov, N.Nərimanov, S.M.Əfəndiyev və başqa gцrkəmli inqilabзılar da 1905-ci ildən bu təşkilatın ьzvь idilər. Təşkilatın "Hьmmət" adlı qəzeti də nəşr edilmiş, (1904-1905-ci illər, cami 6 nцmrə), qəzetin əsas naşirlərindən biri də M.Ə.Rəsulzadə olmuşdur. Lakin hələlik onun bir nцmrəsi də tapılmamışdır.

Bundan sonra qəzet цz nəşrini dayandırır, 1906-cı ilin dekabrından "Təkamьl" adı ilə зıxır. Həmin illərdə Bakı neft mədənlərində və Azərbaycanın qəzalarına ana dilində inqilabi qəzet və intibahnamələrin gцndərilməsi bilavasitə M.Ə.Rəsulzadənin adı ilə bağlıdır. 1907-ci il sentyabrın 29-da inqilabзı fəhlə Xanlar Səfərəliyevin Bibi-Heybətdə dəfn gьnь, onun qəbri ьstьndə keзirilən bцyьk yığıncaqda P.Caparidze, S.M.Əfəndiyev, İ.V.Stalin ilə birlikdə M.Ə.Rəsulzadə də alovlu nitq sцyləmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, M.Ə.Rəsulzadə əsrimizin əvvəllərindən başlayaraq 1907-ci ilin axırlarına qədər Bakıda inqilabi fəaliyyət gцstərən İ.Stalinlə зox səmimi və yaxın dost olmuşdur. Hələ 1905-ci ildə Balaxanı neft mədənlərində varlılar Stalini, fəhlələri tətilə dəvət etdiyi ьзьn, neft quyusuna atmaq istəmişlər. Цzьnь hadisə yerinə зatdıran M.Ə.Rəsulzadə Stalini цlьmdən xilas etmişdir. O, Stalinin Bayıl həbsxanasından gizli surətdə qaзırılmasının da təşkilatзısı olmuşdur. 1954-cь ildə, İstanbulda зıxan "Dьnya" qəzeti M.Ə.Rəsulzadənin "Stalin ilə inqilab" adlı sil-silə xatirə-məqaləsini зap etdirmişdir. O, həmin yazıda da bu barədə sцhbət aзır. ("Dьnya" qəzeti, 23 may 1954-cь il). M.Ə.Rəsulzadənin həmin dцvrdə Əlibəy Hьseynzadənin (1864-1941) redaktor olduğu "Fyuzat", həmзinin Əhmədbəy Ağayevin (1869-1939) redaktorluğu ilə зıxan "İrşad" və "Tərəqqi" qəzetlərində mьxtəlif mцvzularda məqalələri və şerləri зap olunmuşdur. Mьəyyən mьddət o "İrşad" qəzetinin mьvəqqəti redaktoru da olmuşdur. 1907-ci ildə зapdan зıxmış gələcəyin bцyьk bəstəkarı Ьzeyir Hacıbəyovun (1885-1948) "Tьrk-rus və rus-tьrk lьğəti" kitabının naşiri M.Ə.Rəsulzadə olmuşdur. Yenə də həmin ildə o, A.Blyumun "Fəhlə sinfinə hansı azadlıq lazımdır (Xalq nьmayəndəliyi haqqında)" kitabını Azərbaycan dilinə təcьmə edib və "Təkamьl" qəzeti redaksiyası adından Orucov qardaşlarının mətbəəsində зap etdirmişdir. Həmin dцvrlərdə bolşeviklərin Rusiya imperiyasının sərhədlərini saxlamaqla və yalnız sinfi ziddiyyətləri aradan qaldırmaq uğrunda mьbarizə apardıqlarını hiss eləyən M.Ə.Rəsulzadə RSDFP-nin sıralarından uzaqlaşdı. O, rus mьstəmləkə ьsul-idarəsinə qarşı Azərbaycan milli istiqlal hərəkatının təməl daşını qurmağa başladı . 1908-ci il dekabrın 5-də Məmhəməd Əminin "Qaranlıqda işıqlar" pyesi tamaşaya qoyuldu. Pyesin ana xəttini milli oyanış və istiqlal hərəkatının təbliği təşkil edirdi. O, цzьnьn bu əsəri ilə "Azərbaycana muxtariyyət" şьarı fikrini yaymağa başlamış və rus зarizm ьsul-idarəsi istibdadını yıxmağa зağırırdı. Onun bu pyesi Azərbaycanda milli-istiqlal hərəkatı ilə tam bağlı olan ilk dram əsəridir. Bu əsərdən başqa M.Ə.Rəsulzadənin həmin ildə yazdığı "Nagəhan bəla" adlı pyesi də vardır. 1908-ci ilin axırında M.Ə.Rəsulzadə зar ьsul-idarəsi tərəfindən onun həbs olunması təhlьkəsi ilə əlaqədar olaraq Bakını tərk edərək İrana yola dьşьr. O, İranda şahlıq ьsul-idarəsinə qarşı başlanmış məşrutə inqilabının əsas rəhbərlərindən biri olur. M.Ə.Rəsulzadə Təbrizdə xalqımızın milli qəhrəmanı Səttarxanla və onun silahdaşları ilə gцrьşьr. Cənubi Azərbaycanın şəhər və kəndlərini gəzir, цz doğma xalqının acınacaqlı vəziyyətini yaxından mьşahidə edir. Bu mьşahidələr sonralar M.Ə.Rəsulzadənin ədəbi yaradıcılığında təsirsiz qalmır. Məmməd Əmin Rəsulzadə Avropa təhsili gцrmьş bir qrup İran ziyalısı (Seyid Həsən Tağızadə, Hьseynqulu xan Nəvvab, Sьləyman Mirzə, Seyid Məhəmməd Rza və b.) ilə birlikdə 1910-cu ilin sentyabr ayında İran demokrat partiyasının əsasını qoyur. O, bu pariyanın əsas orqanı olan "İrane Nou" və "İrane Ahat" qəzetlərinin baş redaktoru olur. Həmin qəzetlərdə M.Ə.Rəsulzadənin зoxlu məqalələri, şer və publisist yazıları зap olunmuşdur. O, цz qələmi ilə İranda Avropa tipli jurnalist sənətinin əsasını qoymuşdur. Sonralar Seyid Həsən Tağızadə (1878-1969), M.Ə.Rəsulzadənin xatirəsinə həsr etdiyi nekroloqda yazacaq: "Modern Avropa qəzet formasını ilk dəfə İrana gətirən M.Ə.Rəsulzadə olmuşdur" ("Sьhən" jurnalı, Tehran, 1955-ci il, No4). İranda həmin il mьrtəce "Etidaliyyun" ("Mцtədillər") pariyası təşkil edildi. Bununla əlaqədar M.Ə.Rəsulzadə Tehranda 1910-cu ildə fars dilində "Tənqidi-firqeyi-etidaliyyun" adlı kitabını зap etdirmişdir. 1911-ci ildə isə Ərdəbildə mьəllifin farsca "Səadəti-bəşər" adlı kitabı nəşr olunmuşdur. Зar hцkuməti İrandakı inqilabi hərəkatdan qorxuya dьşərək onun əsas rəhbərlərindən biri olan M.Ə.Rəsulzadəni цlkədən xaric olunması haqqında şahlıq ьsuli-idarəsindən tələb eləyir. M.Ə.Rəsulzadə təqiblərdən yaxa qurtarmaq ьзьn İstambula mьraciət edir. O, Tьrkiyənin paytaxtında həmyerliləri Əlibəy Hьseynzadə və Əhmədbəy Ağayevlə gцrьşmьş, Yusifbəy Ağзura oğlu (1876-1935), Ziya Gцk Alp (1876-1924) və başqa gцrkəmli alimlərlə yaxınlıq etmişdir. M.Ə.Rəsulzadə "Gənc tьrklər" təşkilatına rəğbət bəsləmiş, "Tьrk ocağı" cəmiyyətində зalışmış və onun əsas orqanı olan, 1911-ci ilin noyabr ayından nəşrə başlayan "Tьrk yurdu" jurnalının fəal yazanlarından biri olmuşdur. Onun bu jurnalın səhifələrində bir neзə məqaləsi зap olunmuşdur. Bunlardan "İran tьrkləri" (1911-ci il, No4) məqaləsi xьsusilə maraq doğurur. Həmin məqalədə mьəllif tьrk oxucularına Cənubi Azərbaycanın ьmumi coğrafiyası və əhalisi haqqında ətraflı məlumat verir və yazır: "Azərbaycanın Qafqaziyada vaqe Rusiya tabeliyində olan bir qismi də İrəvan, Gəncə və Bakı vilayətləri təşkil ediyor" (səh. 108).

O vaxt Tьrkiyədə зap olunmuş kitablarda və mətbuatda, həmзinin məşhur tьrk ensiklopedisti Şəmsəddin Saminin "Qamusi-aləm"inin birinci cildində (İstambul, 1889-cu il, səh.67) "Azərbaycan" məfhumu altında ancaq Araz зayından cənubda yerləşən ərazi nəzərdə tutulurdu. M.Ə.Rəsulzadə, xeyli sonra, 1918- ci il oktyabrın 13-də Bakıda зap olunan "Azərbaycan" qəzetində də bu məsələyə toxunur: "İslam mərkəzi İstambulda Qafqaziya, xьsusən Azərbaycan haqqında məlumatlar зox azdır". İstambulda olarkən M.Ə.Rəsulzadə gцrkəmli islam mьtəfəkkiri Şeyx Cəmaləddin Əfqaninin (1836-1897) "Vəhdəti cinsiyə fəlsəfəsi"ni ("Milli birlik fəlsəfəsi"ni) farscadan tьrkcəyə tərcьmə edir, цz doğma xalqının məişətindən alınmış "Acı bir həyat" əsərini yazır (bu əsər 1912-ci ildə Bakıda nəşr edilir). 1913-cь ildə Romanovlar sьlaləsinin 300 illiyi ilə əlaqədar əfv-ьmumidən sonra M.Ə.Rəsulzadə vətənə qayıdır. O, hələ İstambuldan onun gцstərişi ilə 1911-ci ilin oktyabrında keзmiş hьmmətзilər Tağı Nağıyev, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Abbasqulu Kazımzadə tərəfindən əsası qoyulan "Mьsəlman demokratik "Mьsavat" partiyası"na daxil olmuş və tezliklə onun rəhbərinə зevrilmişdir (Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. "Mьsavat" partiyasının quruluşu , "Azərbaycan", Ankara, No15(167), 1966-cı il, səh. 12-18). Bu illərdə M.Ə.Rəsulzadə ədəbi-publisistik fəaliyyətini də davam etdirir. "Yeni lisanзılar və tьrkзьlər" məqaləsini, Təbriz həyatından bəhs edən "Bir xan" adlı kiзik hekayəsini, "Dil-ictimai bir əməldir" yazısını "Şəlalə" jurnalında зap etdirir. Sonuncu məqalədə o, Azərbaycan dilini gцz bəbəyi kimi qorumağı xalqının qarşısında ən mьhьm problem kimi qaldırır.

Bundan başqa, o proletar ədibi M.Qorkinin "Ana" əsərindən bir parзanı Azərbaycan dilinə зevirib зap etdirir. Bu tərзьmənin o illərdə Azərbaycan ədəbiyyatına mьəyyən təsirini də inkar etmək olmaz. 1914-cь il sentyabrın 16-da şair, yazıзı və jurnalist Əlabbas Mьznibin (1882-1938) redaktorluğu ilə ayda iki dəfə nəşr edilən ədəbi-ictimai, iqtisadi, tarixi və siyasi jurnal olan "Diriliyin" birinci nцmrəsi зapdan зıxdı. M.Ə.Rəsulzadənin "Dirilik nədir?" adlı baş məqaləsi jurnalın ideya istiqamətini mьəyyənləşdirirdi və xalqımızı milli oyanışa зağırırdı. O, bu jurnalın səhifəlrində зap etdirdiyi "Milli dirilik" başlığı altındakı baş məqalələrdə "Azərbaycan qayəsi"ni yayırdı. Mirzə Davud Hьseynov 1927-ci ildə Tiflisdə, rus dilində зap olunmuş "Mьsavat" partiyası keзmişdə və bu gьn" adlı kitabında yazır ki, guya 1917-ci ilə qədər "Rəsulzadə ьзьn Qafqazın tərkibində Azərbaycanın mцvcud olması ideyası yox idi. Azərbaycan adı altında o vaxt ancaq İran Azərbaycanı başa dьşьlьrdь. Əlbəttə, bu yanlış fikirdir. Yuxarıda gцstərdiyimiz kimi, M.Ə.Rəsulzadə hələ 1911-ci ildə İstambulda "Tьrk yurdu" jurnalında зap etdirdiyi "İran tьrkləri" məqaləsində Azərbaycanın Qafqazın tərkibində olmasını qeyd etmişdir. Bunu da gцstərmək lazmıdır ki, hələ M.Ə.Rəsulzadədən qabaq maarifзi ziyalılarımızda azərbaycanlılıq qayəsi rişə halında olsa da, var idi. Ancaq bunu tam şəkildə siyasət meydanına M.Ə.Rəsulzadə gətirdi. M.Ə.Rəsulzadə 1915-ci ilin avqustundan "Aзıq sцz" qəzetini nəşr edir ki, bu da əslində gizlin fəaliyyət gцstərən "Mьsavat" partiyasının orqanı idi.

1917-ci ildə fevral burjua inqilabı baş verdi. Silah və zor gьcьnə kiзik xalqların torpaqlarını işğal edib, dьnyanın altıda bir hissəsinə зevrilmiş Bцyьk Rusiya imperiyası dağılmağa ьz qoydu… Əsən azadlıq mehi mьstəmləkə halında inləməkdə olan xalqlarda цz mьstəqil dцvlətlərini yaratmaq arzusu baş qaldırmışdı. Həmin ilin martında aзıq fəaliyyətə başlamış "Mьsavat" partiyasının orqanı "Aзıq sцz" qəzeti yazırdı: "Şimdiyə qədər qayəmiz, amalımız məlum olmayan, hьriyyət nədir, təşkilat nədir bilməyən və ьmumi millətimizə dəstur olacaq milli və siyasi proqramımız bulunmayan, bulunsa da mindən birimizin belə xəbəri olmayan biz mьsəlmanlar mьdhiş inqilab tufanları iзərisində kompassız ortada qaldığımızdan hara gedib зırpınmağa, hansı tərəfə vurnuxmağı bilməyib, cəmiyyətlərimiz də divanələr dəstəsi kimi boğaz-boğaza gəlmişlər ("Aзıq sцz" qəzeti", No431, 1917-ci il). Həmin ildə Gəncədə Nəsibbəy Yusifbəylinin (1881-1920) rəhbərliyi altında "Tьrk Ədəm Mərkəziyyət (federalist – M.Əliyev) partiyası fəaliyyətə başladı. Partiya цz proqramı ilə xalqı tanış etmək ьзьn Gəncənin Şah Abbas məscidinin həyətində bцyьk mitinq keзirdi. Bu mitinq "Yaşasın demokratik respublika", "Yaşasın Azərbaycan muxtariyyəti", "Yaşasın Tьrk Ədəm Mərkəziyyət partiyası" şьarları altında keзirilmişdir ("Baku" qəzeti, No80, 12 aprel, 1917-ci il).

1917-ci ilin aprelində Bakıda Qafqaz mьsəlmanlarının qurultayı зağırıldı. Qurultay M.Ə.Rəsulzadənin təklifi ilə Rusiyanı federativ şəkildə təşkil etmək haqqında qərar зıxardı. Bu qurulutayda "Azərbaycan qayəsi" məsələsi yenidən ortalığa atıldı. Həmin ilin mayında maarifpərvər Azərbaycan varlılarından Şəmsi Əsədullayevin (1840-1913) Moskva mьsəlman xeyriyyə cəmiyyətinə bağışladığı əzəmətli binada Rusiya mьsəlmanlarının qurultayı aзıldı. M.Ə.Rəsulzadə Rusiyanı federativ şəkildə qurmaq haqqında məruzə ilə зıxış etdi. Qurultay səs зoxluğu ilə M.Ə.Rəsulzadənin "Tьrk-tatarlığı, Tьrkьstan, Qazaxıstan, Başqırdıstan və Azərbaycan-Dağıstan kimi bir neзə muxtariyyətlərdən ibarət olacaq gələcək Rusiyanı federativ şəkildə qurmaq" barəsində təklifini qəbul etdi. O, həmin dцvrdə цzьnьn "Cəmaət idarəsi" və "Bizə hansı hцkьmət faydalıdır?" kitablarını зap etdirmişdir. M.Ə.Rəsulzadənin Moskva mьsəlman qurulutayında etdiyi məruzə Əhməd Salikovun зıxışı ilə birlikdə "Şəkli idarə haqqında iki baxış" adı altında həmin dцvrdə зap olunmuşdur. Həmin ayda M.Ə.Rəsulzadənin redaktorluğu ilə "Qardaş kцməyi" jurnalı зap olundu. Jurnalın təəssьf ki, bircə nцmrəsi зıxdı. 1917-ci il iyunun ikinci yarısında "Mьsəlman demokratik "Mьsavat" partiyası" ilə "Tьrk Ədəm Mərkəziyyət partiyası" birləşib, "Tьrk Ədəm Mərkəziyyət partiyası "Mьsavat" adı altında зıxış etməyə başladı ("Aзıq sцz" qəzeti, No501, 18 iyun, 1917-ci il). Onun şцbələri nəinki Azərbaycanın bьtьn qəzalarında və hətta Rusiyanın Həştərxan, Stavropol şəhərlərində, Ukaryananın, Gьrcьstanın və Ermənistanın paytaxtlarında, Tьrkьstanın mərkəzi Daşkənddə, Cənubi Azərbaycanın mərkəzi Təbrizdə, İranın Gilan vilayətinin mərkəzi Rəştdə və Tьrkiyənin paytaxtı İstambulda təşkil olundu. O, burjua xadimi kimi onu damlamağa зalışanlara cavab olaraq yazırdı ki, mən kasıbзılığın ьzьndən ali təhsil də ala bilməmişəm, цz pulu ilə Rusiyada və Qərbi avropada təhsil alıb və bu gьn цzьnь bolşevik kimi qələmə verən sizləri nə adlandırmaq olar ("Aзıq sцz" qəzeti No549, 24 avqust 1917-ci il). Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, onun "MAR", "MAR-zadə", "M.R-zadə" "Haman", "Sosialist" və s. kimi gizli imzalarla xeyli məqalələri mьxtəlif dцvrь mətbuatın səhifələrində зap olunmuşdur. 1917-ci il oktayabrın 26-dan 31-ə qədər 500 nьmayəndənin iştirakı ilə Bakıda təntənəli surətdə keзirilən "Tьrk Ədəmi Mərkəziyyət partiyası "Mьsavat"ın birinci qurulutayında Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Mərkəzi Komitənin sədri seзilmişdir. Bu qurultaydan sonra Bakıda və Azərbaycanın bьtьn qəzalarında "Azərbaycana muxtariyyət" şьarı altında xalqımızın milli hərəkatı başlanmışdır.

Həmin dцvr xalqımızın tarixinə Milli Azərbaycan hərəkatı kimi daxil olmuşdur. 1917-ci ilin payızında M.Ə.Rəsulzadə Rusiya parlamentinə Azərbaycan və Tьrkьstandan millət vəkili seзilmişdir. 1918-ci il mayın 26-da Zaqafqaziya seymi daxili fraksiyaların зəkişmələri nəticəsində ləğv olundu. Həmin ayın 27-də seymin mьsəlman fraksiyasına daxil olan mьxtəlif partiyaların ьzvlərindən ibarət olan Azərbaycan milli şьrası yarandı. Səs зoxluğu ilə M.Ə.Rəsulzadə milli şьranın sədri seзildi. 1918-ci il mayın 28-də bьtьn цlkələrin radio stansiyaları və qəzetləri Azərbaycan istiqlaliyyətinin elan olunmasını dьnyaya yaydılar. Bu o demək idi ki, xalqımız цz varlığını, bir xalq kimi mцvcudluğunu bьtьn bəşəriyyətə зatdırır, onun da dьnyada mьstəqil surətdə yaşayan xalqlar kimi цz etnoqrafik sərhədləri daxilində azad yaşamağa hьququ var. Bitərəf Fətəlixan İsgəndər oğlu Xoyskinin (1875-1920) başзılığı ilə Azərbaycan Demokratik Respublikası hцkuməti təşkil olundu. Beləliklə, Azərbaycan xalqı nəinki tьrkdilli xalqlar arasında, həmзinin, bьtьn islam aləmində ilk dəfə olaraq respublika ьsul-idarəsinə qədəm qoydu. İyunun 17-də Azərbaycan milli şьrasının iclasında M.Ə.Rəsulzadə цz alovlu nitqində deyirdi: "Dьnya mьharibəsi və Rusiya inqilabının təsiri ilə yeni doğulmuş və həyat siyasətinə ilk qədəm basmış olan Azərbaycan qayəsi əhatə olunmaz mьhьm dəqiqələr keзirir. Bu yeni tьrk nьzad siyasəti rişə və buluğ bulub da millətlər zьmrəsinə vəsail-həyat olaraq girə biləcək, yoxsa sısqa cocuq kimi sьdəmər halında tərki-həyat edəcəkdir? İştə bьtьn zehinləri işğal edən bir məsələ! İştə bir zaman ki, mьqəddərat milliliyi əllərinə alanlar ьзьn Azərbaycan nьzadini tələf etdirməmək kimi mьşkьl, fəqət mьşkьllьyь ilə bərabər şərəfli bir vəzifə və məsuliyyət tərtib ediyor" ("Azərbaycan" qəzeti, No41, 1918-ci il).

Gцrdьyьmьz kimi, M.Ə.Rəsulzadə цzьnьn bu alovlu nitqində hələ birinci dьnya mьharibəsi ərəfəsində "Dirilik" jurnalı səhifələrində qaldırdığı və sonralar isə 1917-ci ilin aprelində Bakıda keзirilən Qafqaz mьsəlmanlarının qurultayında yenidən ortalığa atılan "Azərbaycan qayəsi"ndən sцhbət aзır. Onu da qeyd edək ki, təəssьf ki, bir sıra gцrkəmli inqilabзıların əsərlərində 1918-ci il mayın 28-nə kimi, yəni Azərbaycan istiqlaliyyəti elan olunana qədər, bu torpağın Azərbaycan adlandırılması barədə, bu xalqın Azərbaycan xalqı olduğu barədə bir kəlmə də yoxdur. Onlar əsas bir məsələni unutmuşlar ki, rus xalqı mьstəmləkə xalq deyildi. Onlar yalnız sinfi zidiyyətləri aradan qaldırmaq uğrunda mьbarizə aparırdılar. Amma Azərbaycan mьstəmləkə idi və hətta цlkənin adı belə xəritələrdən silinmişdi. Mьstəmləkə olan bir цlkədə isə ancaq milli azadlıq hərəkatından sцhbət gedə bilərdi. Azərbaycan xalqı qarşısında ancaq mьstəmləkədən azad olub, цz mьstəqil milli dцvlətini yaratmaq məsələsi dayanırdı. Bu зətin vəzifəni M.Ə.Rəsulzadənin rəhbərliyi altında qabaqcıl Azərbaycan ziyalıları o dцvrdə цz ьzərlərinə gцtьrdьlər. 1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan parlamentinin təntənəli aзılışında M.Ə.Rəsulzadə demişdir: "Biz o zaman ki, bizim ьзьn ən yaxşı məsələni – "Azərbaycan muxariyyəti"ni mьdafiə edirdik, biz onda sağ və sol tərəfdən amansız tənqidə məruz qalmışdıq.

Sağdan bizə deyirdilər ki, azərbaycanlılıq şьarı ilə siz mьsəlmanları parзalayırsınız, tьrkзьlьk bayrağı qaldırmaqla – Allah yıxsın – siz İslamın əsasını sarsıdırsınız. Soldan isə bizi məzəmmət edidilər ki, Azərbaycan muxtariyyətini tələb edərək biz vahid demokratik cəbhəni yarırıq. "Mьsavat" partiyası birinci olaraq Azərbaycanın mьstəqilliyi bayrağını yьksəyə qaldırmışdır. Beləliklə, mьsəlman partiyaları arasında Azərbaycan ideyasında fikir ayrılığı yoxdur. Xalqın şьurunda Azərbaycan ideyası artıq mцhkəmlənmişdir… Bir dəfə yьksələn bayraq bir daha enməz!" ("Azərbaycan" (rusca) qəzeti, No59, 13 dekabr 1918-ci il). Bakı Dцvlət Universitetinin yaranması da M.Ə.Rəsulzadənin adı ilə bağlıdır. Bu məsələ ətrafında o, bir neзə dəfə Azərbaycan parlamentində зıxış etmiş və universitetin aзılmasını qəti tələb etmişdir. Universitetin ilk rektoru olmuş professor V.İ.Razumovski 1922-ci ildə зap etdirdiyi "Bakı şəhərində universitetin əsasının qoyulması" adlı xatirə oзerkində yazır: "M.Ə.Rəsulzadənin sayəsində, onun gьcь, maarifзilik kцməyi ilə "Mьsavat" partiyasında universitetin aзıq və gizli dьşmənləri partiyanın qərarına tabe olmağa məcbur olmuşlar, biz цz tərəfimizdə artıq iki partiyaya malik idik, "Mьsavat" və sosialistlər, bu da parlamentdə зoxluğu təmin edirdi" (Bakı Dцvlət Universitetinin xəbərləri, No2, 1922-ci il). 1920-ci ilin mart ayında Bakıda rus dilində зapdan зıxmış, "1920-ci il ьзьn Azərbaycan respublikasının təqvim-ьnvanı"nda oxuyuruq ki, M.Ə.Rəsulzadə "Tarixi-filologiya fakьltəsində "Osmanlı ədəbiyyatı tarixi"ndən dərs demişdir. Azərbaycan istiqlalının ildцnьmь ilə əlaqədar olaraq 1919-cu ildə Bakıda bircə nцmrəsi зap olunmuş və lakin geniş oxucu kьtləsinə зatdırılmamış "İstiqlal" jurnalında M.Ə.Rəsulzadənin "Azərbaycan respublikası" adlı əsəri зap olunmuşdur.

1920-ci ildə aprel hadisələrindən sonra M.Ə.Rəsulzadə Lahıcda həbsə alındı. Onun tutulması xəbəri həmin ilin noyabrın əvvəllərində Vladiqafqaz (indiki Orconikidze) şəhərində olan İ.V.Stalinə зatdırıldı. Stalin heз kəsə xəbər vermədən Bakıya gələrək, XII Ordunun xьsusi şцbəsinin rəisi V.Pankratova RSFSR-i Millətlər Komissarlığı adından gцstəriş verdi və цzь şəxsən həbsxanaya gedib M.Ə.Rəsulzadəni azad etdi. Bununla İ.V.Stalin 1905-ci ildə onu цlьmdən qurtaran keзmiş inqilabзı dostu M.Ə.Rəsulzadənin qarşısında цz tarixi vicdan borcunu yerinə yetirdi. O, M.Ə.Rəsulzadəni цzь ilə birlikdə Moskvaya apardı və RSFSR Millətlər Komissarlığında mətbuat mьvəkkili vəzifəsinə təyin etdi. M.Ə.Rəsulzadə RSFSR Millətlər Komissarlığına tabe olan Moskva Şərqşьnaslıq (keзmiş Lazarev) institutunda da fars dilində dərs demişdir. RSFSR-in Millətlər Komissarlığının orqanı olan "Yjdsq djcnjr" jurnalının 1922-ci il 1-ci nцmrəsində xəbər verilir ki, 2-ci nцmrədə M.Ə.Rəsulzadənin "Qədim İranın kommunistləri" adlı məqaləsi зap olunacaq. Məzdəkizm hərəkatından bəhs edən bu məqalə зap olunmamışdır. Bunu M.Ə.Rəsulzadənin mьhacirətə getməsi ilə izah etmək olar. M.Ə.Rəsulzadənin xaricə getməsinin dьzgьn təfsilatı onun vəfatı mьnasibəti ilə məşhur Azərbaycan ədəbiyyatşьnası, Tьrkiyədə vəfat etmiş Əbdьlvahab Yurdsevərin (1898-1976) xatirə yazısında цz əksini tapmışdır. O yazır: "Mьsavat" partiyasının gizli mərkəzi komitəsinin ən mьhьm təşəbbьslərindən biri M.Ə.Rəsulzadəni Moskvadan qaзırmaq olmuşdur. Əvvəlcə bir yoldaş vasitəsilə, sonra isə sabiq Parlament ьzvь, mərhum Rəhimbəy Vəkilovu (1897-1937) və Bakı əsgəri təşkilatının rəisi, şəhid yoldaşımız doktor Dadaş Həsənzadəni (1898-1926) bir qədər pul ilə Moskvaya gцndərmək surətilə M.Ə.Rəsulzadə ilə təmasda olmuşlar. Məmməd Əmin Rəsulzadəyə təklif olunmuşdur ki, elmi-tədqiqat adı ilə Leninqrada getsin. Onun oradan rəhmətlik tatar maarifзilərindən Musa Cərurullah Bigiyevin (1875-1949) mьyəssər yardımı ilə və qayıqla Fin kцrfəzi ьzərindən ьzərək Finlandiyaya qaзırılması təmin edilmişdir ("Azərbaycan" jurnalı, Ankara, No3, 1955-ci il). Sonralar SSRİ-də baş vermiş faciəli hadisələr gцstərdi ki, bu, yeganə dьzgьn yol idi. Heз şьbhəsiz, M.Ə.Rəsulzadə 1925-ci ildən sonra sağ qalmayacaqdı. Beləliklə, M.Ə.Rəsulzadənin mьhacirət dцvrь başlanır. 1928-ci ildə İstambulda M.Ə.Rəsulzadənin "Azərbaycan respublikasının keзmişi, təşəkkьlь və indiki vəziyyəti", "Əsrimizin səyavuşu", "İstiqlal məfkurəsi və gənclik" kitabları зap edilir. 1923-cь ildən onun redaktorluğu ilə İstambulda "Yeni Qafqaziya" jurnalı nəşrə başlayır. M.Ə.Rəsulzadə 1928-ci ildə İstambulda "İnqilabзı Sosializmin iflası və demokratiyanın gələcəyi", "Millət və Bolşevizm" və "Qafqasya tьrkləri" kimi əsərlərini зap etdirmişdir. Həmin ildə onun redaktorluğu ilə "Azəri tьrkь" (1928-1931), sonra isə "Odlu yurd" (1929-1930) jurnalları və həftəlik "Bildiriş" (1929-1931) qəzeti də nəşr edilməkdə idi. 1930-cu ildə M.Ə.Rəsulzadənin Parisdə fransız dilində "Azərbaycan və istiqlaliyyəti" və rus dilində "Qafqaz problemi ilə əlaqədar olaraq panturanizm" kitabları зap olundu. 1931-ci ildən M.Ə.Rəsulzadənin mьhacirət dцvrь Avropa цlkələrində davam edir. Onun redaktorluğu ilə Berlində ayda ьз dəfə nəşr edilən "İstiqlal" (1932-1934) qəzeti və "Qurtuluş" (1934-1938) jurnalı зap edilirdi.

1933-cь ildə M.Ə.Rəsulzadənin Berlində зap olunan "Azərbaycan respublikası haqqında bəzi qeydlər" adlı kitabı da bцyьk maraq doğurur. M.Ə.Rəsulzadə həm də gцrkəmli ədəbiyyatşьnas idi, onun 1936-cı ildə Berlində "Зağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı" məqaləsi зap edilmişdir. 1938-ci ildə Belində alman dilində "Azərbaycan problemi" və 1939-cu ildə Varşavada polyak dilində зıxmış "Azərbaycanın hьriyyət savaşı" kitablarının adlarını зəkməmək olmaz. O, 1938-ci ildən Polşa hцkumətində məsləhətзi işləmiş, sonralar, 1940-cı ildən Rumıniyada yaşamışdır. Onun 1943-cь ildə İstambulda nəşr olunmuş "İslam-tьrk ensiklopediyasının" 1-ci cildində "Azərbaycan ləhcəsi" adlı məqaləsi edilmişdir. 1947-ci ildən Ankaraya kцзən M.Ə.Rəsulzadənin 1949-cu ildə "Azərbaycanın kultur kələnkləri" adlı kitabı işıq ьzь gцrmьşdьr. Onun "Зağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı" (1950-ci il) və "Зağdaş Azərbaycan tarixi" (1951-ci il) kitabları həmin illərdə M.Ə.Rəsulzadənin məhsuldar işlədiyini gцstərir. O, 1951-ci ildə Ankarada "Azərbaycan şairi Nizami" adlı sanballı monoqrafiyasını зap etdirməklə dьnya nizamişьnaslığına bir зox yeniliklər gətirmişdir.

Həmin ildə M.Ə.Rəsulzadənin Nyu-Yorkda ingilis dilində nəşr olunan "Ukrayna" toplusunun 1951-ci il 3-cь nцmrəsinin 7-ci cildində "Azərbaycan respublikası" məqaləsi зap edilmişdir. Londonda ingilis dilində nəşr olunan "Britaniya ensiklopediyası"nda "Mьsavat" partiyasının yaranması tarixi və Azərbaycan Demokratik Respublikasının təşəkkьlьnə aid" məqalə də onun qələmindən зıxmışdır. İkinci dьnya mьharibəsindən sonra Tьrkiyədə nəşr edilməkdə olan "Tьrk ensiklopediyası"nda Azərbaycana aid məqalələrin bir зoxu M.Ə.Rəsulzadə tərəfindən yazılmışdır. Ankarada yaşadığı dцvrdə o, "Tьrk tarix qurumu" və "Tьrk dili qurumu" ilə yaxından əməkdaşlıq etmişdir. 1952-ci ildən Ankarada nəşr olunan "Azərbaycan" jurnalında xalqımızın tarixi və ədəbiyyatı haqqında bir sil-silə məqaləsini də bura əlavə etsək, M.Ə.Rəsulzadənin heyrətamiz yaradıcılığı haqqında təsəvvьr daha da aydınlaşar. O, ikinci dьnya mьharibəsinə qədər Parisdə rusca nəşr olunan "Qafqaz" (1932-1938) və fransızca buraxılan "Prometey" (1928-1939) jurnallarında цz məqalələri ilə зıxış etmişdir. Onun 1920-ci ildən sonra işlətdiyi aзıq və gizli imzalardan "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə", "Yalvac oğlu", "Məhəmməd Əmin", "M.Əlif Rəsulzadə" və s. qeyd etmək olar. Ankara universitetinin tibb fakultəsinin klinikasında şəkər xəstəliyindən yatan Məhəmməd Əmin 1955-ci il martın 6-da gecə saat on birə on dəqiqə qalmış ьз dəfə "Azərbaycan… Azərbaycan… Azərbaycan…" deyərək əbədiyyətə qovuşdu. Ankara radiosu martın 7-də saat 22-45 dəqiqədə sabiq Azərbaycan milli şьrasının sədri M.Ə.Rəsulzadənin vəfat etdiyini təəssьflə bildirdi.

O, Ankara Əsri qəbirstanlığında dəfn edilib. Vəfatı mьnasibətilə Tьrkiyədə, İranda və Qərbi Avropa цlkələrində xeyli nekroloq зap olunub. Bunlardan ən maraqlısı S.H.Tağızadənin зap etdirdiyi nekroloqdur. Əsli Ordubaddan olan, цzь Təbrizdə dьnyaya gəlmiş, M.Ə.Rəsulzadə ilə birlikdə İran məşrutə inqilabının əsas rəhbərlərindən biri hesab edilən, sonralar Pəhləvi ьsul-idarəsinin tərəfdarına зevrilən və цz doğma xalqına yad bir adam olan, İranın ən gцrkəmli dцvlət xadimi, diplomatı və alimi sayılan Seyid Həsən Tağızadə "Sьhən" jurnalında yazırdı: "Rəsulzadə, bьtьn цmrьm boyunca, Şərq dьnyasında tayına rastlaşmadığım, mьbaliğəsiz sцyləyə biləcəyim fцvqəladə nadir insanlardan biri idi. Məmməd Əmin bəy tərbiyəli, qьvvətli və sağlam məntiq sahibi, təmiz qəlbi, doğru sцzlь, mətanətli, tam mənasıyla dьrьst, fikir və yoluna dərin bir iman bəsləyən fədakar, mьcahid və цrnək bir insandı. Belələrinə zəmanəmizdə və hələ bizim tərəflərdə rast gəlmək mьmkьn deyildir" ("Sьhən" jurnalı, tehran, No4, 1955-ci il). 1978-ci ildə, цlьmьndən 23 il sonra: - Ankarada M.Ə.Rəsulzadənin "Milli təsanьd" ("Milli həmrəylik") adlı kitabı nəşr olundu. 1985-ci ildə dьnyanın ən qədim universitetlərindən biri olan Oksfordda M.Ə.Rəsulzadənin "Qafqaz problemi ilə əlaqədar olaraq panturanizm" adlı kitabı ingilis dilində цn sцzlə, rus dilində ikinci dəfə зap edilmişdir. M.Ə.Rəsulzadənin 1989-cu ildə "Əsrimizin Səyavuşu" və 1990-cı ildə isə "Azərbaycan respublikasının keзmişi, təşəkkьlь və indiki vəziyyəti" adlı kitabları Ankarada yenidən işıq ьzь gцrmьşdьr. Azərbaycan milli dцvlətinin yaradıcısı, xalqımızın bцyık oğlu və gцrkəmli mьtəfəkkir Məmməd Əmin Rəsulzadənin ədəbi-tarixi irsini geniş oxucu kьtləsinə зatdırmağın vaxtı зoxdan gəlib зatmışdır. Bu baxımdan ilk dəfə xalqımıza təqdim olunan M.Ə.Rəsulzadənin "Əsrimizin Səyavuşu" (Tьrk dilindən tərcьmə edən Mayis Əlizadə), "Зağdaş azərbaycan ədəbiyyatı" və "Зağdaş Azərbaycan tarixi" (hər iki əsəri tьrk dilindən tərcьmə edən Paşa Əli oğludur) əsərləri inanırıq ki, geniş oxucu kьtləsi tərəfindən rəğbətlə qarşılanacaqdır.

[Delphi7]

[hide]

[/hide]

[serverus]

Həqiqətəndə çox dəyərli insan haqında dəyərli məlumatlardı Təşəkürlər

[__xarqo__]

memmedemin.jpg

[TΛNNΞЯ]

ALLAH Rehmet elesin amma adlarin hec cekmirlerde ne televiziyalarda ne de realliqda

[AQIL_ISMAYIL]

Təşəkkürlər Allah Razi olsun

 

__________________________________________________________________________

 

..:::Öyrənmək Heç Vaxt Gec Deyil:::..

[saka-muka]

niye cekmirlerki cekirler yadada salirlar dersliklerde tarix kitablarinda etrafli yazilib bular haqda SSR vaxti qadaga qoyulmusdu melum sebebden bezileri ise N.Nerimanov .C.Cabarli adina pis seyler danisirlar mense inanmiram

[Guest Vuqar Abdulevvelov]

Həəə Çəkirlər adları...

SakaMuka Yaxşı Məlumatdır..Təşəkkür..

[===]

Belə İnsanların Adları da çəkilir,heç vaxt da UNUDULMUR

[TΛNNΞЯ]

Sizinle raziyam turkiyede demokratik resbublikani Mustafa Kamal Ataturk yaradib indide her zaman artig 100 il kecmesine baxmayaraq her yerde onun sekilleridi televiziyada kucelerde bizde demokratik resbublikani M.E.Resulzade yaradib ama kucelerde eleviziyalarin ekranlarinin sol kuncunde sekli var ??? buna ne deyeceksiniz menimle razi olarsiz elbet ama herenin oz fikiri var yenede teskkurler

[resad444]

Azər sənnən tam razıyam ancaq bizdə televizorda tam əksinə göstərirlər,Saka Muka dəyərli məlumata görə təşəkkürlər.Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin Banisi, İdeoloqu,Milli Şurasının sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə Allah Rəhmət eləsin.

[farid.93]

Tanner

Raziyam səninlə... BDU-nun yaradıcılarından biri Rəsulzadədi ama hara baxırsan Heydər Əliyevin şəkilidi onun haqda heçnə də yoxdu univerde...28 mayda da şəkilləri olmur kanallarda...

[===]

Bütün TV-lər isə 28 Mayda Heydər Əliyevin şəklini qoyurlar.Əslində isə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin şəkli olmalıdır.

[-Rovshan-]

Tesekkurler

[Kamran Cavadov]

....məlumat üçün təşəkkür...

[-Rovshan-]

Mənim yerlimdir

[kenan chelsea]

Azerbaycan Xalqının unudulmaz şexsiyyetidir

[-Rovshan-]

bəli

[Rauf-SDTK]

Melumata gore tesekkurler.